Նախաբան- 1921 թվականի մարտի 16-ին Մոսկվայում ռուս բոլշևիկներն ու թուրք քեմալականները, ավելի ճիշտ՝ Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կառավարությունը և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը, ստորագրեցին պայմանագիր, որով հայկական Կարսը անցավ քեմալականներին (Թուրքիայի Հանրապետություն 1923-ից), իսկ հայկական Նախիջևանը՝ Խորհրդային Ադրբեջանին: Նույն տարվա հոկտեմբերի 13-ին ստորագրվեց Կարսի պայմանագիրը, որով վերահաստատվեցին Մոսկվայի պայմանագրի այն դրույթները, որոնք վերաբերում էին Հայաստանին, ավելի ճիշտ՝ հայկական երկու նահանգների՝ Նախիջևանի և Կարսի կորուստին: 2009-ին Ցյուրիխում ստորագրվեցին հայ-թուրքական երկու արձանագրություններ, իրականում՝ պայմանագրեր, որով Հայաստանը, փաստացի ճանաչեց Կարսի պայմանագիրը, թեև արձանագրություններում չէր նշվել Կարս անունը: Ընթերցողներին ենք ներկայացնում 1921 թ. մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի տեքստը:
Պայմանագիր ՌԽՖՍՀ և ԹԱՄԺ կառավարությունների միջև
16 մարտ, 1921 (1337)թ., Մոսկվա
Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության կառավարությունը և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը, հավատարիմ ազգերի եղբայրության և ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքներին, նշելով իրենց միջև առկա համերաշխությունն իմպերիալիզմի դեմ մղվող պայքարում, ինչպես նաև այն իրողությունը, որ երկու ժողովուրդներից մեկի համար ստեղծված ամեն տեսակ դժվարությունները վատթարացնում են մյուսի դրությունը, և ամբողջովին խանդավառված միմյանց միջև մշտական սրտագին փոխառնչություններով ու երկու կողմերի փոխադարձ շահերի վրա հիմնված անխզելի բարեկամություն հաստատելու ցանկությամբ, որոշեցին կնքել բարեկամության և եղբայրության պայմանագիր, որի համար իրենց լիազորներ նշանակեցին`
Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետության Կառավարությունը.
Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար և Համառուսաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեի անդամ Գեորգի Չիչերինին և Համառուսաստանյան կենտրոնական գործադիր կոմիտեի անդամ Ջելալեդդին Կորկմասովին:
Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարությունը.
Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի` Ժողովրդական տնտեսության ժողովրդական կոմիսար, նույն Ժողովում Կաստամոնիից պատգամավոր Յուսուֆ Քեմալ բեյին, թուրքական Ազգային մեծ ժողովի` Լուսավորության ժողովրդական կոմիսար, նույն ժողովում Սինոպից պատգամավոր դոկտոր Ռիզա Նուր բեյին և Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի լիազոր դեսպան, Անգորայի կողմից Ազգային մեծ ժողովի անդամ Ալի Ֆուադ փաշային, որոնք, իրենց լիազորագրերը փոխանակելով, դրանք գտան պատշաճ ու օրինական ձևի և համաձայնեցին ներքոհիշյալի շուրջ.
Հոդված 1. Կողմերից յուրաքանչյուրը սկզբունքորեն համաձայն է չճանաչել ոչ մի հաշտության պայմանագիր կամ միջազգային որևէ այլ ակտ, եթե կողմերից մեկին ուժով հարկադրեն ընդունել: Ռուսաստանի կառավարությունը համաձայն է չճանաչել Թուրքիային վերաբերող և այսօր Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովը ներկայացնող նրա ազգային կառավարության չճանաչած որևէ միջազգային ակտ:
Թուրքիա հասկացության տակ սույն պայմանագիրը նկատի ունի այն տարածքները, որոնք ներառված են 1920 (1336)թ. հունվարի 28-ի թուրքական Ազգային ուխտի մեջ, որը Կ. Պոլսում մշակել և հռչակել է Օսմանյան պատգամավորների պալատը և հաղորդել է մամուլին ու բոլոր տերություններին:
Թուրքիայի հյուսիս-արեւելյան սահմանը որոշվում է այն գծով, որն սկսելով Սև ծովի ափին գտնվող Սարպ գյուղից` անցնում է Խեդիսմթա սարի վրայով, առաջանում Շավշետ սարի և Կաննիդաղի ջրբաժան գծի ուղղությամբ, այնուհետև անցնում Արդահանի ու Կարսի սանջակների հյուսիսային վարչական սահմանագծի երկարությամբ` Արփաչայ և Արաքս գետերի հնահունով` մինչև Ստորին Կարասուի գետաբերանը (սահմանագծի մանրամասն նկարագրությունը և դրան վերաբերող հարցերը պարզաբանված են է 1(Ա), 1(Բ) հավելվածներում եւ երկու պայմանավորվող տերությունների ստորագրած առդրվող քարտեզի վրա):
Հոդված 2. Թուրքիան համաձայն է Վրաստանին զիջել Բաթում նավահանգստի ու քաղաքի և սույն պայմանագրի առաջին հոդվածում նշված սահմանագծից հյուսիս ընկած ու Բաթումի մարզի մասը կազմող տարածքի սյուզերենությունը պայմանով, որ.
1) սույն հոդվածում նշված վայրերի բնակչությունը վարչական առումով կունենա տեղական լայն ինքնավարություն, որը կապահովի յուրաքանչյուր համայնքի մշակութային ու կրոնական իրավունքները և բնակչությանը հնարավորություն կընձեռի սահմանել իր ցանկություններին համապատասխանող հողային օրենք:
2) Թուրքիային կտրվի Բաթում նավահանգստի վրայով Թուրքիա ներմուծվող և այնտեղից արտահանվող ամեն տեսակ ապրանքների անտուրք, ազատ տեղափոխման իրավունք, տեղի չեն ունենա խափանումներ: Թուրքիան կստանա Բաթում նավահանգստից օգտվելու իրավունք, որի համար չեն գանձվի հատուկ տուրքեր:
Հոդված 3. Երկու կողմերը համամիտ են, որ Նախիջևանի մարզը սույն Պայմանագրի 1-ին (Գ) հավելվածում նշված սահմաններում կազմի ինքնավար տարածք` Ադրբեջանի խնամակալության ներքո, պայմանով, որ Ադրբեջանը սույն խնամակալությունը չի զիջի երրորդ պետության:
Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Հայաստանի պատվիրակություններից կազմված հանձնախումբը կշտկի Նախիջևանի տարածքի եռանկյունի կազմող գոտու` արեւելքում Արաքսի հնահունի և արևմուտքում Դաղնա (3829)-Վելիդաղ (4121)-Բագարզիք (6587)-Քյոմուրլուդաղ (6930) լեռների վրայով անցնող գծի միջև պարփակված տարածքի սահմանագիծը, որն սկսվում է Քյոմուրլուդաղ (6930) սարից, անցնում Սերայ Բուլաք սարի վրայով դեպի Արարատ կայարանը և վերջանում Կարասուի ու Արաքսի միացման տեղում:
Հոդված 4. Կողմերը, հավաստելով Արեւելքի ժողովուրդների ազգային ու ազատագրական շարժման և նոր հասարակարգի համար Ռուսաստանի աշխատավորության մղած պայքարի միջև եղած փոխադարձ շփումը, անվերապահորեն ընդունում են այդ ժողովուրդների ազատության և անկախության իրավունքը, ինչպես նաև իրենց ցանկություններին համապատասխան կառավարման ձևի ընտրության իրավունքը:
Հոդված 5. Նեղուցների բացումը և բոլոր ժողովուրդների առևտրական նավերի անցման ազատությունն ապահովելու նպատակով, երկու կողմերը համաձայն են Սև ծովի և նեղուցների միջազգային կարգավիճակի վերջնական մշակումը հանձնել ափամերձ տերությունների պատգամավորների առաջիկա համաժողովին` պայմանով, որ նրա ընդունած որոշումները չվնասեն Թուրքիայի լիակատար ինքնիշխանությանը, ինչպես նաև Թուրքիայի և նրա մայրաքաղաք Կ. Պոլսի անվտանգությունը:
Հոդված 6. Կողմերն ընդունում են, որ ցայժմ երկու երկրների միջև կնքված բոլոր պայմանագրերը չեն համապատասխանում փոխադարձ շահերին: Ուստի նրանք համաձայն են այդ պայմանագրերը համարել վերացված և ուժը կորցրած:
Ռուսաստանի կառավարությունը հայտարարում է, մասնավորապես, որ ինքը Թուրքիային ազատ է համարում առաջներում Թուրքիայի և ցարական կառավարության միջև կնքված միջազգային ակտերից բխող դրամական կամ որևէ այլ պարտավորություններից:
Հոդված 7. Ռուսաստանի կառավարությունը, կապիտուլյացիաների կանոնակարգը համարելով անհամատեղելի յուրաքանչյուր երկրի ազգային ազատ զարգացման, ինչպես նաև նրա ինքնիշխան իրավունքների լրիվ իրագործման հետ, գտնում է, որ կորցրել են իրենց ուժը և վերացվել են այդ ռեժիմին որևէ առնչություն ունեցող բոլոր գործողություններն ու իրավունքները:
Հոդված 8. Կողմերը պարտավորվում են արգելել իրենց տարածքներում այնպիսի կազմակերպությունների և խմբերի առաջացումն ու գոյությունը, որոնք ունեն մյուս երկրի, կամ նրա տարածքի մի մասի կառավարության դերն ստանձնելու հավակնություն, ինչպես նաև այնպիսի խմբերի գոյությունը, որոնց նպատակն է պայքարը մյուս երկրի դեմ:
Ռուսաստանն ու Թուրքիան փոխադարձության պայմանով ստանձնում են նույնպիսի պարտավորություն նաև Կովկասի խորհրդային հանրապետությունների հանդեպ: Որպես սույն հոդվածում հիշատակված թուրքական տարածք հասկացվում է Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կառավարության զինվորական և քաղաքացիական անմիջական կառավարման ներքո գտնվող տարածքը:
Հոդված 9. Երկու երկրների միջև հաղորդակցությունների անընդհատությունն ապահովելու համար կողմերը պարտավորվում են փոխադարձ համաձայնությամբ երկաթուղային, հեռագրային և հաղորդակցության այլ միջոցները պահպանելու և, որքան հնարավոր է, արագ զարգացնելու, ինչպես նաև առանց որևէ խափանումների երկու երկրների միջև մարդկանց ու ապրանքների ազատ փոխադրումն ապահովելու նպատակով ձեռք առնել բոլոր անհրաժեշտ միջոցները:
Ընդունվում է, սակայն, որ ինչպես ճանապարհորդների, նույնպես և ապրանքների փոխադրության, մուտքի և ելքի նկատմամբ լիովին կիրառվեն յուրաքանչյուր երկրում այդ առթիվ սահմանված կանոնները:
Հոդված 10. Մյուս կողմի տարածքում գտնվող քաղաքացիների վրա կտարածվեն նույն այն բոլոր իրավունքներն ու պարտականությունները, որոնք բխում են այն երկրի օրենքներից, որտեղ գտնվում են, բացառությամբ ազգային պաշտպանության հետ կապված պարտականություններից, որոնցից նրանք կազատվեն:
Երկու կողմերի քաղաքացիների ընտանեկան և ժառանգության իրավունքին վերաբերող հարցերը նույնպես բացառվում են սույն հոդվածի որոշումից:
Դրանք կորոշվեն առանձին համաձայնությամբ:
Հոդված 11. Երկու կողմերը համաձայն են յուրաքանչյուրի տարածքում գտնվող մյուս կողմի քաղաքացիների նկատմամբ կիրառել առավելագույն բարենպաստության սկզբունքը:
Սույն հոդվածը չի կիրառվում Ռուսաստանին դաշնակից խորհրդային հանրապետությունների քաղաքացիների իրավունքների և Թուրքիային դաշնակից մահմեդական պետությունների քաղաքացիների նկատմամբ:
Հոդված 12. Մինչև 1918թ. Ռուսաստանի կազմի մեջ մտնող տարածքների բոլոր բնակիչները, որոնք սույն պայմանագրի հիման վրա Ռուսաստանի կառավարությունն այսօր ընդունում է որպես Թուրքիայի սուվերենության տակ գտնվող տարածքներ, ունեն իրենց ունեցվածքը կամ դրա արժեքն իրենց հետ վերցնելով Թուրքիայից ազատ հեռանալու իրավունք: Նույնպիսի իրավունք է տարածվում նաև Բաթումի տարածքի բնակիչների վրա, տարածք, որի սյուզերենությունը սույն պայմանագրով Թուրքիան զիջում է Վրաստանին:
Հոդված 13. Սույն պայմանագրի ստորագրման օրից հաշված` Եվրոպական Ռուսաստանի ու Կովկասի համար եռամսյա և Ասիական Ռուսաստանի համար վեցամսյա ժամկետում Ռուսաստանը պարտավորվում է իր հաշվին հայրենիք վերադարձնել մինչև Թուրքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը Ռուսաստանում գտնվող զինվորական և քաղաքացիական բոլոր գերի թուրքերին: Թուրքիան նույն պարտավորությունն է ստանձնում դեռևս իր տարածքում գտնվող ռուս զինվորական և քաղաքացիական գերիների հանդեպ:
Այս հայրենադարձության մանրամասները կսահմանվեն հատուկ համաձայնագրով, որը պետք է մշակվի սույն պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո:
Հոդված 14. Երկու կողմերը համաձայն են ամենամոտ ժամանակներում կնքել հյուպատոսային համաձայնագիր, ինչպես նաև բոլոր տնտեսական, ֆինանսական և երկու երկրների միջև սույն պայմանագրի ներածականում նշված բարեկամական հարաբերությունների հաստատմանն անհրաժեշտ մյուս հարցերը կարգավորող համաձայնագիր:
Հոդված 15. Ռուսաստանը պարտավորվում է Անդրկովկասյան հանրապետությունների նկատմամբ ձեռնարկել քայլեր, որպեսզի Թուրքիայի հետ կնքվող պայմանագրերում անպաճառ ճանաչվեն սույն պայմանագրի այն հոդվածները, որոնք անմիջականորեն վերաբերում են իրենց:
Հոդված 16. Սույն պայմանագիրը ենթակա է վավերացման: Վավերագրերի փոխանակումը կկայանա Կարսում, որքան հնարավոր է կարճ ժամանակամիջոցում:
Սույն պայմանագիրը, բացառությամբ 13-րդ հոդվածի, ուժի մեջ կմտնի վավերագրերի փոխանակման պահից:
Ի վավերացումն շարադրվածի` վերոհիշյալ լիազորներն ստորագրեցին սույն պայմանագիրը և կնքեցին դա իրենց կնիքներով:
Կազմված է Մոսկվայում` երկու օրինակով տասնվեցին մարտի հազար ինը հարյուր քսանմեկ (հազար երեք հարյուր երեսունյոթ) թվականին:
Գեորգի Չիչերին Յուսուֆ Քեմալ
Ջելալ Կորկմասով Դ-ր Ռիզա Նուր
Ալի Ֆուադ
Պայմանագիրը վավերացված է ՀԿԳԿ-ի կողմից 1921թ. հուլիսի 20-ին, Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողովի կողմից` 1921թ. հուլիսի 31-ին: Վավերագրերի փոխանակումը տեղի է ունեցել Կարսում 1921թ. սեպտեմբերի 22-ին:
Լուսանկարում՝ 2011 թվականին Մոսկվայում Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը Ռուսաստանի նախագահ Դմիտրի Մեդվեդևին է նվիրում 1921թ. մարտի 16-ին ստորագրված Մոսկվայի պայմանագրի կրկնօրինակը
Հայկական ուսումնասիրությունների ԱՆԻ կենտրոն