ՆԱԽՃԱՎԱՆ, Նախճուան, Նախճըւան, Նախջավան, Նախջուան, Նախիջաւան. քաղաք Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Նախճավան գավառում: Ըստ ավանդության` Նախճավանը Հայաստանի հնագույն բնակավայրն է, որը մ.թ.ա. 3669 թ. հիմնել է Նոյ նահապետը, երբ համաշխարհային ջրհեղեղից հետո իր գերդաստանով նախ իջևանել է այնտեղ («Նախիջևան» հետագա անվանաձևն առաջացել է Նոյի «նախնական իջևան» ժողովրդական ստուգաբանությունից): Հնուց հայերը Նախճավանում մատնանշել են Նոյի գերեզման-ուխտատեղին:
Նախճավանը որպես ամրոց հիշատակվում է մ.թ.ա. VI դ.: Մ.թ.ա. III-II դդ. այն եղել է Մուրացյան տոհմի կալվածքը: Արտաշեսյանների և Արշակունիների ժամանակ միացվել է արքունի կալվածներին: Արշակունիները Նախճավանի կառավարումը հանձնարարել էին Մարդպետունիների տոհմին:
IVդ. Նախճավանը մարդպետական եպիսկոպոսի աթոռանիստն էր, վաճառաշահ և խոշոր քաղաք` բազմահազար հայ և հրեա բնակչությամբ: Արշակունյաց հարստության անկումից (428թ.) հետո Սասանյանները Նախճավանը դարձրել են պարսկական զորակայան, վերացրել Հայոց շահապի (քաղաքապետ) պաշտոնը: V-VIIդդ. եղել է օտար տիրապետության դեմ հայ ազատագրական շարժման կենտրոններից: 630-ական թթ. ազատագրվել է պարսկական լծից և մտել Հայաստանի կազմի մեջ:
654 թ. արաբական նվաճողները գրավել են Նախճավանը, սակայն 655 թ. բյուզանդական զորքի աջակցությամբ հայերն ազատագրել են այն և պահել մինչև VIIդ. վերջը: Հայերի դիմադրությունը թուլացնելու նպատակով, խալիֆայության հանձնարարությամբ, Կասըմ զորավարը հայ նախարարներին 705թ. հրավիրել է Նախճավան և ուխտադրուժորեն ոչնչացրել:
Հայաստանում խալիֆայության տիրապետության հաստատումից (VIII դ. սկիզբ) հետո Նախճավանը դարձել է արաբական ռազմակայան` ամիրայի գլխավորությամբ: Բագրատունիների թագավորության հաստատմամբ Նախճավանը IX դ. վերջին ազատագրվել է արաբական նվաճողներից: Սմբատ Ա թագավորը 902 թ. Նախճավանը պարգևել է Սյունիքի գահերեց իշխան Սմբատին` որպես Սյունյաց մետրոպոլիտին ենթակա եպիսկոպոսության աթոռանիստ:
X-XI դդ. Նախճավանը ապրել է աննախընթաց վերելք, կոչվել «առաջին հոյակերպ և հռչակավոր մայրաքաղաք»: Իսկ եվրոպացի XIII դ. ուղեգիր Ռուբրուքի վկայությամբ Նախճավանն ուներ 80 եկեղեցի, որոնցից շատերը XII-XIII դդ. կործանվել են սելջուկյան թուրքերի և թաթար-մոնղոլների արշավանքների ժամանակ:
Սելջուկյան թուրքերի նվաճումներրից (հատկապես XI դ. 2-րդ կեսից) հետո Նախճավանում առաջին անգամ հաստատվել է թուրքական տարրը: Նվաճողները Նախճավանը դարձրել են Ելտկուզյանների ամիրայության կենտրոն: 1211թ. հայ-վրացական զորքերն ազատագրել են Նախճավանը և ճանաչել Օրբելյանների իշխանությունը: Այնուհետև այն ենթարկվել է նոր ավերածությունների (1225 թ.`Խորեզմի շահ Ջալալ ադ Դինը, 1230-ական թթ.՝ թաթար-մոնղոլները, 1386թ.` Լենկթեմուրի հրոսակները), իսկ այստեղ հաստատված թուրքերը շատ եկեղեցիներ վերածել են մզկիթների:
Սեֆյան Իրանի տիրապետության ժամանակ (XVI-XVII դդ.) Նախճավանը կառավարել է շահի կուսակալը: 1604-05թթ. Պարսից շահ Աբբաս I-ը Նախճավանի հայ բնակչության զգալի մասին բռնի գաղթեցրել և բնակեցրել է Իրանում:
1720-ական թթ. Դավիթ Բեկի ուժերն ազատագրել են Նախճավանը, բայց 1730-ական թթ. այն վերստին անցել է նվաճողների գերիշխանության ներքո, դարձել Նախիջևանի խանության կենտրոնը:
Նախճավանը խանական լծից ազատագրվել է 1828 թ. (Թուրքմենչայի պայմանանգիր 1828թ.), այնուհետև, իր գավառով հանդերձ, մնացել է Արևելյան Հայաստանի կազմում (1828-40թթ.` Հայկական մարզ, 1840-46թթ.`Երևանի գավառի, 1849-1918թթ.`Երևանի նահանգի կազմում):
1918թ. Նախճավանը գրավել են թուրքական զորքերը: Նույն թվականի վերջին, երբ թուրքերը ստիպված հեռացել են բռնազավթած տարածքից, Նախճավանի և Շարուր-Դարալագյազի գավառներում մուսավաթները ստեղծել են ինքնակոչ «Արաքսի Հանրապետությունը» («շուրա»)` Հայաստանի Հանրապետությունից Նախճավանը անջատելու նպատակով: Նախճավանում և նրա գավառում սկսվել են հայ-թաթարական ջարդեր:
1919թ. հունիսի վերջին հայկական ուժերն ազատագրել են Նախճավանը: «Արաքսի Հանրապետությունը» դադարել է գոյություն ունենալուց:
1920թ. հուլիսին Նախճավանում հաստատվել են խորրհրդային կարգեր: 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի խորհրդաթուրքական պայմանագրով Նախճավանը համանուն գավառի և այլ տարածքների հետ անջատվել է Հայաստանից և որպես ինքնավար տարածք անցել Խորհրդային Ադրբեջանին:
1924 թ. փետրվարից՝ Նախիջևան` Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության մայրաքաղաքը:
Հայկական համառոտ հանրագիտարան, Հատոր 3, Երևան, 1993:
akunq.net