Խմբագրական
Այսօր կ՛ամբողջանայ Խորհրդարյին Ռուսիոյ եւ Թուրքիոյ միջեւ կնքուած Մոսկուայի պայմանագիրի 100-ամեակը։ Զուտ իրաւական տեսակէտէ, կան հիմնական երկու իրաւադրոյթներ, որոնք չեն հաստատեր այս պայմանագիրին իրաւականութիւնը։
Առաջինը այն է, որ երկու կողմեր երրորդ կողմի հաշւոյն կը ստորագեն փաստաթուղթ՝ այդ երրրոդ կողմի տարածքային փոփոխութիւններուն վերաբերեալ համաձայնութիւն գոյացնելով։ Սկիզբը քառակողմ ձեւաչափով (Ռուսիա, Թուրքիա, Ազրպէյճան եւ Հայաստան) նախատեսուած միջպետական հանդիպումը վերածուած էր երկկողմի եւ, փաստօրէն, այդ երկուքը երրորդի հաշւոյն որոշումներ կը տնօրէին եւ համաձայնագիր կը ստորագրէին։
Երկրորդ հիմնական իրաւախախտումը այն էր, որ ստորագրող կողմերը՝ խորհրդային Ռուսիոյ կառավարութիւնն ու Թուրքիոյ Ազգային մեծ ժողովը, երկուքն ալ մաս չէին կազմեր միջազգային ընտանիքին։ Հետեւաբար, պայմանագիրը նաեւ միջազգային ճանաչելիութեան եւ օրինաճանաչութեան խնդիր ունի։
Կայ նաեւ իրաւախախտումի երրորդ կէտ, որ նոյն տրամաբանութեան մէջ պէտք չէ դիտարկել։ Թուրքիոյ պահանջով, ռուսերը պէտք է յանձնէին Նախիջեւանը Ազրպէյճանի հոգատարութեան, սակայն պայմանով որ Ազրպէյճան այդ տարածքը չզիջի երրորդ կողմին։ Չզիջիլը միայն Հայաստանին չէ, որ կը վերաբերէր, այլ նաեւ Թուրքիոյ։ Բայց այս պայմանը, որ հետագային դուրս եկաւ Կարսի պայմանագիրով, ըստ էութեան, ածանցեալ իրաւախախտում է, որուն արծարծումը անուղղակիօրէն ընդունելի կը դարձնէ Մոսկուայի պայմանագիրի փաստը։ Այսինքն, նման ենթակէտ մերժելով, անուղղակիօրէն ընդհանուր պարունակը իբրեւ իրողութիւն ընդունած կ՛ըլլանք։ Աւելի ճիշդ է կեդրոնանալ Մոսկուայի պայմանագիրի չեղարկման սկզբունքային մօտեցումին վրայ՝ նկատի ունենալով երկու ամէնէն հիմնական իրաւական խոցելիութիւնները։ Նախիջեւանի վերաբերող կէտը ինքնաբերաբար կը մերժոււի, եթէ ի սկզբանէ մերժուի երրորդ կողմի հաշւոյն երկկողմանի պայմանագրութեան անօրինական քայլը։ Իրաւական այս դիտարկումով հանդերձ, այս բոլորին մէջ Նախիջեւանի հարցը ամէնէն այժմէական թնճուկն է։
Նախիջեւանի խնդիրը մի՛շտ՝ իբրեւ լուծելի խնդիր, յամեցած է թուրքեւազրպէյճանական ռազմաքաղաքական տեսադաշտին մէջ։ Մոսկուայի պայմանագիրը անմիջական թելերով կը կապուի նոյեմբեր 9-ի յայտարարութեան 9-րդ կէտին։ Այստեղ սակայն եռակողմ է ստորագրութիւնը՝ ի տարբերութիւն Մոսկուայի երկկողմին։ Ըստ էութեան, սակայն, նկատի ունենալով պատերազմի տարողութիւնը, Անգարայի ներգրաւուածութեան չափն ու կշիռը, 9-րդ կէտով ամրագրուած տարածաշրջանային տարածականութիւնը, ապաշրջափակումներուն ներառուած հնգկողմանի (Վրաստան, Ազրպէյճան, Հայաստան, Ռուսիա, Թուրքիա, Իրան) դրուածքը, ապա կ՛ենթադրուի իրողական կողմերու շահագրգռուածութիւնն ու անմիջական մասնակցութիւնը այս գործընթացին։
9 նոյեմբերի յայտարարութեան 9-րդ կէտը յստակօրէն կը նշէր Նախիջեւանի տարածքը։ «Տարածաշրջանում բոլոր տնտեսական եւ փոխադրական կապերն ապաշրջափակուած են: Հայաստանի Հանրապետութիւնը ապահովում է փոխադրական կապեր Ազրպէյճանի Հանրապետութեան արեւմտեան շրջանների եւ Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութեան միջեւ` երկու ուղղութիւններով քաղաքացիների, փոխադրական միջոցների եւ ապրանքների անխոչընդոտ տեղաշարժը կազմակերպելու նպատակով: Փոխադրական հսկողութիւնն իրականացնում են Ռուսաստանի Դաշնութեան ԱԴS Սահմանապահ ծառայութեան մարմինները: Կողմերի համաձայնութեամբ կը տրամադրուի Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւնը Ազրպէյճանի արեւմտեան շրջանների հետ կապող նոր փոխադրական հաղորդակցութիւնների կառուցում»:
Մոսկուայի պայմանագիրով առաջադրուած, համաձայնեցուած կէտը կը վերադառնար եւ կը ստանար արդիական նշանակութիւն եւ կիրառելիութեան երաշխիք։ Իսկ այստեղ, բացի փոխադրական, ապրանքաշրջանառութեան խնդիրներէն, համաթուրանականութիւն չնկատելը պարզապէս քաղաքական գաւառամտութիւն է։
Իսկ քաղաքական մտածողութիւնը կը յուշէ, որ Մոսկուայի պայմանագիրի չեղարկման մասին նոյնինքն Մոսկուայի մէջ կրնան յիշեցումներ կատարուիլ, ինչպէս եղաւ երբ բարձրակէտ գրանցեց Անգարա-Մոսկուա յարաբերութիւններու լարուածութիւնը։
Պարզ է, որ Մոսկուա-Անգարա յարաբերութիւններու ելեւէջներէն կախեալ են երկկողմ եւ եռակողմ պայմանագիրներն ու յայտարարութիւնները։ Մեր խնդիրն է, իբրեւ հայկական կողմ, ձեւաւորել այս գործընթացներու վտանգներն ու առաւելութիւնները առարկայականօրէն գնահատող, ռազմավարական գործընկերներու հետ փոխշահաւէտ համագործակցութիւնը պահող, թշնամիներու ախորժակները չանտեսող եւ նման պայմաններու մէջ ազգ-բանակի հայեցակարգով սահմաններու անձեռնմխելիութիւնը իրականացնող ազգային հէնքով կառավարութիւն։
yerakouyn.com